ابزار های مشتقه در بازار بورس
ابزار مشتقه در بازارهای مالی، همان‌طور که از اسم‌شان پیداست، ابزارهایی هستند که از یک دارایی پایه مشتق شده‌اند. شاید درک فلسفه وجودی چنین ابزارهایی برای افرادی که با بازارهای مالی آشنایی ندارند کمی دشوار باشد، اما شاید اگر خودمان را جای تاجران و کشاورزان قدیمی بگذاریم، راحت‌تر بتوانیم فلسفه این ابزارها را درک کنیم!
ابزار مشتقه چیست؟
کشاورزی را در نظر بگیرید که درآمدش فقط از فروش محصولی است که در یک فصل خاص برداشت می‌کند. این کشاورز باید تمام سال منتظر فصل برداشت باشد تا به یک درآمد احتمالی برسد. از یک طرف باید هزینه‌های مالی پرورش محصول را پرداخت کند و از سمت دیگر باید امیدوار باشد که محصولش دچار خرابی یا مثلا در اثر کاهش بارندگی مقدار برداشت محصول کاهش نیابد. یا اینکه در فصل برداشت محصول، بهای محصول کاهش نیابد. به بیان ساده‌تر، تولید و فروش محصولات کشاورزی با ریسک همراه است و ممکن است این ریسک به درآمد سالانه کشاورز آسیب بزند.اما این فرد می‌تواند با پیش‌فروش کردن محصول ریسک کاهش درآمد را از بین ببرد و زودتر از موعد برداشت به پول برسد و بخشی از این پول را هزینه‌های تولید محصول کند. در چنین حالتی، «پیش‌فروش محصول» در واقع ابزاری مالی است که کشاورز برای از بین بردن ریسک‌های تولید محصول استفاده کرده است.کارکرد عمده ابزارهای مشتقه مالی هم در واقع همین است و هدف از طراحی و استفاده از این ابزارها کاهش ریسک معاملات است. برای نمونه بیایید ببینیم چگونه می‌شود از ابزار «اختیار معامله» برای کاهش ریسک استفاده کرد.
تاریخچه ابزار مشتقه
بازارهای مشتقه دارای تاریخچه طولانی و جالب‌توجهی هستند. بررسی این بازارها باعث می شود تا درک بهتری از ساختار بازارهای امروزی داشته باشیم. براین اساس می توان ویژگی‌های اصلی قراردادهای مشتقه را در تاریخ بشری یافت. سابقه “توافق” برای انجام معاملات تجاری و نیز وجود توافق به منظور بدست آوردن اختیار انجام معاملات تجاری در آینده، به صدها سال قبل بازمی‌گردد. جالب است بدانید درست مانند قراردادهای تجاری ساده، قراردادهایی که حتی انجام قراردادهای تجاری را در سررسید معین فراهم می‌آورند تاریخچه‌ای قدیمی دارد. در قرون‌وسطی هم استفاده از قراردادهایی جهت تحویل دارایی‌ها در آینده باقیمت ثابتی که در زمان ثبت قرارداد تعیین می‌شد بسیار رواج داشته است. اولین بازار قراردادهای آتی در گذشته در ژاپن دیده شد.با این وجود ریشه شکل‌گیری بازارهای مالی را به سال ۱۸۴۸ میلادی نسبت می‌دهند که بورس شیکاگو به عنوان نخستین بازار نظام‌مند آتی پی‌ریزی شد. در واقع ، این بازار به منظور معاملات غلات تشکیل‌شده بود و بر اساس آن کشاورزان با پیش‌شرط‌های قیمتی و زمانی، فروش محصولات خود را برای آینده تثبیت می‌کردند. در همان دوران، ایده اجرای قراردادهای اختیار معامله سفارشی توسط یک متخصص مالی معروف به نام راسل سیج ارائه شد. رشد قراردادهای آتی در قرن بیستم میلادی سرعت گرفت. در گام‌های بعدی هیات معاملات شیکاگو، بورس کالای شیکاگو و در ادامه بورس کالای نیویورک و همچنین بورس اختیار معامله شیکاگو به تأثیرگذارترین عوامل در بازارهای مشتقه دنیا تبدیل شدند. این بورس‌ها اقدام به ایجاد و بازاریابی موقت تعداد زیادی از قراردادهای مشتقه به صورت ابتکاری نمودند. اگرچه در سده‌ی اول از ابتدای فعالیت معاملات آتی، این قراردادها بر روی محصولات کشاورزی اجرا می‌شد، اما در دهه ۱۹۷۰ بازارهای مالی شاهد معرفی معاملات مشتقه بر روی ابزارهای مالی از قبیل اوراق قرضه، ارز و شاخص سهام بود. هرچند امروزه هنوز هم معاملات مشتقه بر روی کالاها بخصوص کالاهایی چون نفت و فلزات گران‌بها از بازار فعالی برخوردار می باشد .
انواع ابزار مشتقه
قرارداد سواپ(Swap)
قرارداد سوآپ یا معاوضه قراردادی می باشد که بر اساس آن فی مابین توافق می‌کنند که درآمد ناشی از ابزارهای مالی‌شان را در آینده معاوضه کنند. این نوع قراردادها معمولا بین شرکت‌ها ثبت می شود و در آن شرایط معامله از جمله زمان پرداخت و نحوه محاسبه جریان‌های نقدی قید می‌شود. اولین سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ بین شرکت آی‌بی‌ام و بانک جهانی منعقد شد.قرارداد سوآپ شباهت های بسیاری با قراردادهای آتی دارد همانند قراردادهای آتی، هر دو طر قرارداد سوآپ هم متعهد می‌شوند که در تاریخ مشخص معاملاتی را با یکدیگر انجام بدهند. دارایی پایه در معاملات سوآپ می‌تواند اوراق قرضه، وام، سبد دارایی‌های بورسی و حتی شاخص سهام باشد.در حال حاضر اکثر قراردادهای مشتقه خارج از بورس به شکل سوآپ منعقد می‌شوند.
قراردادهای آتی (Future Contract)
به قراردادهایی که فروشنده موظف است در زمان معینی مقدار مشخصی از کالای توافق شده را به همان قیمتی که در هنگام عقد قرارداد ذکر کرده، بفروشد. طرف دیگر معامله نیز موظف به خریداری کالای توافق شده در زمان مشخص و به همان قیمت خواهد بود.به عبارت ساده تر، توافق‌نامه‌ای که خرید و فروش یک دارایی را در آینده (تاریخ مشخص) و با قیمت مقرر شده تضمین می‌کند، قرارداد آتی خوانده می‌شود. قراردادهای آتی نیز مانند قراردادهای مشتقه، بر حسب نوع دارایی پایه به دو گروه مالی و کالا تقسیم می‌شوند.
قرارداد های پیمان آتی (Forward Contract)
قرارداد فروارد شبیه به قرارداد آتی می باشد، به این صورت که هر طرف یک معامله بر سر زمان تحویل مشخص یک دارایی با قیمت ثابت به توافق می‌رسند. اما وجه تمایز قرارداد فروارد با قرارداد آتی اینجا می باشد که قرارداد آتی در بستر بورس انجام می‌شود، اما قرارداد فروارد خارج از بورس صورت می‌گیرد. همین اختلاف اصلی سبب شده است تا بین این دو تفاوت‌های دیگری نیز ایجاد شود که از جمله آن‌ها می‌توان موارد زیر را نام برد:
- قراردادهای آتی استاندارد، قراردادهای فروارد غیراستاندارد هستند.
- دو طرف معامله‌کننده در قرارداد آتی نیاز نیست که همدیگر را بشناسند، چراکه این کارگزار است که معامله را صورت می‌دهد. اما در قرارداد فروارد، دو طرف معامله باید همدیگر را بشناسند، چراکه معامله آن‌ها به صورت مستقیم صورت می‌گیرد.
- نرخ و قیمت دارایی در قرارداد آتی کاملاً مشخص و شفاف است، اما این شفافیت در قراردادهای فروارد وجود ندارد.
علاوه بر این موارد، تفاوت‌های دیگری نیز بین این دو قرارداد مشتقه وجود دارد که آن‌ها را به دو گروه مجزا از ابزار مشتقه تبدیل کرده است. البته نوع دارایی و کیفیت آن در هر دوی این قراردادها کاملاً مشخص است، اما ریسک قرارداد فروارد از قرارداد آتی بیشتر است، چراکه طرفین باید از سلامت مالی یکدیگر مطمئن شوند، این اطمینان در اوراق آتی توسط سازمان بورس تأیید می‌شود و جای نگرانی ندارد.
قراردادهای اختیار معامله(Options)
قرارد اختیار معامله یکی از جذاب‌ترین ابزارها جهت پوشش ریسک نوسان قیمت دارایی است .قراردادهای اختیار معامله به قراردادهای دو‌طرفه‌ای اطلاق می‌شود که بر اسا آن، خریدار قرارداد، این اجازه را دارد که مقدار مشخصی از دارایی ذکر شده در قرارداد را با نرخی مشخص در زمانی معین بخرد یا به فروش بگذارد. این قرارداد نیز در آینده عملی می‌شود. یعنی خریدار و فروشنده، توافق می‌کنند که در آینده معامله‌ای انجام دهند.با این قرارداد، خریدار اختیار (نه الزام، اجبار یا تعهد) پیدا می‌کند که در برابر پرداخت معینی، حق خرید یا فروش دارایی مشخص شده در قرارداد را در زمان تعیین شده و با قیمت مذکور داشته باشد.برگ اختيار معامله، يكي از اوراق بهاداری می باشد كه مالک آن حق دارد، اوراق بهادار خاصی (مثل سهام شركت ها) را ظرف مدت معينی، به قيمت توافقی، معامله كند .
انواع اختیار معامله
- اختیار خرید: دارنده اختیار خرید می‌تواند در قبال ارائه اختیار در تاریخ مشخصی از آینده سهام خاصی را با قیمت مشخص توافقی خریداری کند.
- اختیار فروش: دارنده اختیار در قبال ارائه اختیار در تاریخ مشخصی از آینده می‌تواند سهام مورد نظر را با قابلیت توافقی به فروش رساند.
مزایای اوراق مشتقه
- پوشش ریسک
- ارزش اوراق مشتقه با ارزش دارایی پایه مرتبط است بنابراین ارزش این قراردادها به ارزش دارایی‌های پایه بستگی دارد.
- نقدشوندگی بالا
- معاملات در بازار اوراق مشتقه نسبت به بازار نقدی سرعت و قدرت نقد شوندگی بالاتری دارند.
- اهرم در معاملات
وجود اهرم در معاملات مشتقه، آن‌ها را جذاب کرده است. شما در معاملات لازم نیست تمام پول آن را پرداخت کنید می‌تواند به شما کمک کند در معاملات خود از حجم بیشتری استفاده کنید که در صورت درستی تحلیل سود بیشتری کسب کنید. البته به این نکته باید توجه داشت که استفاده نادرست از اهرم ممکن است منجر یه از دست رفتن سرمایه شما شود.
معایب اوراق مشتقه
- ریسک بالا
ارزش‌گذاری مشتقات کار سختی است چون بر اساس قیمت دارایی‌های دیگر، مشخص می‌شود. ریسک های ناشی مشتقات فرابورس شامل ریسک‌های طرف مقابل است که پیش‌بینی یا ارزش‌گذاری آن‌ها نیز دشوار است. معمولا ابزار مشتقه به تغییر در مقدار زمان انقضا، هزینه نگهداری دارایی اساسی و نرخ بهره، حساس است .
- تنوع و پیچیدگی ابزار مشتقه
ابزار مشتقه در طول زمان بیشتر می‌شود؛ به طوری که جهت استفاده از آن‌ها نیاز به ابزارهای ریاضی پیشرفته ایجاد می‌شود. این پیچیدگی و تنوع سبب می‌شود تا افراد کمی بتوانند از نحوه معامله آن اطلاع پیدا‌کنند و همچنین شرکت‌ها برای محاسبه سود و زیان مشتقه خود با مشکل روبرو خواهند شد. به این ترتیب ریسک استفاده از این ابزار برای شرکت ها بالا می‌رود.
جمع بندی
ابزار مشتقه یکی از جذاب‌ترین نوع معامله در بازارهای مالی می باشد که ضمن کاهش ریسک، باعث تنوع معاملات می شود. هرچند این قراردادها با هدف کاهش ریسک ایجاد شده‌اند، اما ورود بدون دانش و تجربه در این خصوص می‌تواند خطرناک باشد. پس بهتر است گام اول با معامله در بورس اوراق بهادار کاملاً آشنا شوید و سپس به استفاده از ابزار مشتقه بپیوندید.