آشنایی با ابزارهای مالی اسلامی
مقدمه
بازارهای مالی وظیفه پشتیبانی از بخش واقعی اقتصاد را بر عهده دارند تا شرایط لازم جهت توسعه و رشد پایدار اقتصادی را فراهم نمایند.
در تقسیم بندی بازارهای مالی می‌توان به دو بازار پول و سرمایه اشاره نمود:
بازار پول: بازاری برای دادوستد پول و دیگر دارایی‌های مالی جانشین نزدیک پول است که سررسید کمتر از یک‌سال دارند.
بازار سرمایه: بازاری است که ابزارهای مالی بلندمدت با سررسید بیش از یک‌سال در آن مورد معامله قرار می‌گیرد.
سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات جهت تاسیس، تجهیز و یا گسترش فعالیت‌های خود، نیازمند منابع مالی می‌باشند که در بازارهای مالی متعارف این نیاز از طریق انتشار اوراق قرضه مرتفع می‌گردد.
اوراق قرضه مبتنی بر قرض با بهره است که از دیدگاه اسلام ربا و حرام بوده و از این رو نمی‌توان در بازارهای اسلامی از این اوراق جهت تامین مالی استفاده کرد.
مسلمانان با توجه به اهمیت تامین مالی شرکت‌ها از روش‌های اسلامی، ابتدا به ایجاد بانکـداری اسلامی و سپس به فکر طراحی بازار سرمایه اسلامی افتادند. در این میان نقش ابزارهای مالی اسلامی(یا همان صکوک) در نظام تامین مالی اسلامی بسیار برجسته‌است.
ابزارهای مالی اسلامی(صکوک)
اوراق بهادار با ارزش مالی یکـسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تایید اسلام طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آنها می‌باشند.
تفاوت ابزارهای مالی اسلامی(صکوک) با اوراق قرضه(اوراق ربوی با درآمد ثابت):
- صکوک بیانـگر مالکیت یک دارایی مشخص است در حالی‌که اوراق قرضه فقط حاکی از تعهد بدهی هستند. یعنی رابطه بین ناشر و خریدار اوراق قرضه رابطه وام‌دهنده و وام‌گیرنده است که نرخ بهره‌ی وام هم ثابت است و این همان رباست.
- دارایی موضوع انتشار صکوک از نظر شرعی باید مجاز و منطبق با موازین شرعی باشد. در حالی‌که در اوراق قرضه دارایی‌هایی که از نظر اسلام پذیرفته نیست نیز می‌تواند پشتوانه اوراق قرار گیرد.
- اعتبار صکوک به ناشر بستگی ندارد بلکه به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد درحالی‌که اعتبار اوراق قرضه به اعتبار ناشر آن وابسته است و با آن سنجیده می‌شود.
- فروش صکوک در بازار ثانوی، فروش مالکیت یک دارایی است اما فروش اوراق قرضه فروش بدهی است.
- در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد درحالی‌که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.
مزایای استفاده از ابزارهای مالی اسلامی(صکوک)
برخی صاحب‌نظران این نوع اوراق بهادار اسلامی پل ارتباطی بین دو بازار پول و سرمایه به‌‍شمار می‌رود. از جمله مزایای صکوک به شرح زیر می‌باشد:
افزایش نقدینگی بانی(تامین مالی‌شونده) از طریق انتشار صکوک
در صورت انتشار صکوک به پشتوانه دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند و یا غیرنقد هستند، دارایی‌های مذکور از تراز نامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود.
علی‌رغم این‌که قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی جدا می‌شود اما با این حال باز هم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند.از آن‌جا که صکوک با پشتوانه دارایی منتشر می‌شود لذا دارای ریسک کمتری است و هزینه تامین مالی را نیز کاهش می‌دهد.
کمک به توسعه بازار سرمایه با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار.جنان‌چه برای دادوستد این نوع اوراق در بازار ثانوی فراهم شود، آن‌گاه قابلیت نقدشوندگی این اوراق هم افزایش می‌یابد.
ابزارهای مالی غیرانتفاعی
- اوراق قرض‌الحسنه: اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به موجب آن قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آنها از دارندگان اوراق استقراض می‌کند و به همان مقدار به آنان بدهکار است و بایستی در سررسید معین یا عندالمطالبه به آنان بپردازد.
- اوراق وقف: اوراق بهادار با نامی‌است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین(زمان احداث پروژه) منتشر می‌شود و به واقفـینی که قصد مشارکت در طرح‌های عام‌المنفعه را دارند واگذار می‌گردد؛ به بیان دیگر اوراق بهادار غیرانتفاعی است که بر اساس قرارداد صلح به منظور وقف منتشر می‌شود.
ابزارهای مالی انتفاعی با سود انتظاری
اوراق مشارکت: سندی است گویای مالکیت دارنده آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق به دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق، هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحبان اوراق مشارکت نیز می‌باشد.
اوراق مضاربه: سندی است گویای مالکیت دارندگان آن به‌طوری که ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع‌آوری کرده و به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می‌دهد، بانی در فعالیت اقتصادی سودآور(بازرگانی) به کار می‌گیرد و در پایان هر معامله یا پایان هر دوره‌ی مالی سود حاصله را بر اساس نسبت‌هایی که روی اوراق نوشته شده(مضاربه)، میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.
اوراق مزارعه: سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر زمین یا زمین‌های زراعی یا دیگر نهاده‌های تولیدی زراعی معین است که به قرارداد مزارعه برای کشت و زرع در اختیار عامل مزارعه گذاشته شده‌است.
اوراق مساقات: سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغ یا باغ‌های مثمر یا دیگر نهاده‌های تولیدی باغی معین است که به قرارداد مساقات گذاشته شده‌است.
ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین و قابل فروش در بازار ثانوی
اوراق اجاره: اوراق بهاداری است که بر اساس عقد اجاره منتشر می‌شود و نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق است که اجاره داده می‌شود. این اوراق بازدهی ثابت دارد به صورت اجاره در مواعد مشخص به دارندگان اوراق می‌باشد.
اوراق مرابحه: اوراق بهاداری هستند که دارندگان آنها به صورت مشاع مالک دارایی مالی هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده‌است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی می‌باشند.
اوراق استصناع: اسنادی دارای ارزش یکسان هستند و برای تجمیع وجوه لازم جهت ساخت کالایی استفاده می‌شوند که تحت تملک دارنده صکوک است و در منافع دارایی یا فروش آن ذی‌نفع می‌باشد.
اوراق سلف: سلف از اقسام بیع و برعکس نسیه است. هنگامی‌که شخصی تولید یا ارائه کالای معینی را مورد هدف قرار می‌دهد، با انتشار این نوع صکوک قادر خواهد بود تا منابع مالی مورد نیاز خود را تامین کند. در واقع سرمایه‌گذاران در این اوراق کالای مورد نظر خود را پیش‌خرید کرده‌اند.
اوراق منفعت: سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام می‌باشد، که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده‌است.
اوراق جعاله: اوراق مالکیت مشاع خدمتی است که بر اساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحویل آن شده‌است. بعد از پایان خدمت(موضوع جعاله)، صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود. نتیجه خدمت ممکن است امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.